Protocoles bioculturels communautaires et travail-frontière - ANR - Agence nationale de la recherche Accéder directement au contenu
Article Dans Une Revue Sources. Material & Fieldwork in African Studies Année : 2022

Biocultural Community Protocols and Boundary Work

Protocoles bioculturels communautaires et travail-frontière

Arofenitra iombonan’ireo tantsaha sy ireo asa fanelanelanana natao

Protocolos bioculturais comunitários e trabalho-fronteira

Résumé

This article investigates the process of negotiating and drafting the Analavory farmers’ Biocultural Community Protocol (BCP) regarding access and benefit sharing of genetic resources and associated traditional knowledge. This 27-page document was part of a project funded by the Darwin Initiative and supported by Bioversity International (2015–2018)—the “Project for the Mutually Supportive Implementation of the Nagoya Protocol and of the Plant Treaty for Food and Agriculture.” Its primary objective was to establish a legal framework in Madagascar and Benin that would link the two main legal instruments making up the international regime for the governance of biodiversity: the International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture (ITPGRFA), and the Nagoya Protocol. The ITPGRFA only applies to “plant genetic resources for food and agriculture” (PGRFA) and constitutes a virtual pool of 64 cultivated species to which theparties commit to granting facilitated access. The Nagoya Protocol applies to all types of resources for which access conditions are agreed bilaterally. The instrument has mainly strengthened the rights of local communities to access genetic resources and traditional knowledge, notably through the recognition of BCPs which first appeared in Madagascar following the ratification of the Nagoya Protocol in 2014. BCPs are akin to written charters by which communities define the conditions of access to their resources and associated knowledge. They are also presented as strategic tools which enable local discussions on the representations of seeds and traditional knowledge. Therefore, the Analavory farmers’ BCP was analysed as a process and strategic instrument, rather than as a textual source. Accordingly, this article approaches the Analavory BCP as “boundary work,” i.e. as a set of “arrangements” that aim to ensure “the creation and transformation of boundaries between different social worlds that are inhabited by specific communities of actors.” It also seeks to determine whether this boundary work enables the reconciliation between vernacular representations of seeds and traditional knowledge and those resulting from the international biodiversity regime. Our study of the Analavory protocol tends to show that attention should be paid to how the various actors–funding entities, non-governmental organizations (NGOs), State agents—introduce “scripts” or “scenarios” into the negotiations. Above all, it shows how some scripts, both because of the power of the players driving them and of the current structure of brokering in development which rely on long aid chains involving multiple actors, influence or disrupt the BCP writing process without enabling a reconciliation of representations from the various actors. Extending the aid chain involves many various actors who might introduce alternative scripts. The large number of scripts can then blur the boundary work, and also promote the emergence of hidden scripts. Finally, some members of the community reach a position where they can take advantage of the disruption, but at the risk of strengthening the local elite powers. As a result, observations on the ground reveal that the true scope of the protocol was affected by a mix of ambiguous and broken communication, and mostly, that there was a lack of alignment between vernacular representations of plants and traditional knowledge on the one hand, and definitions of plant genetic resources as enshrined in the international regime on access and benefit sharing on the other.
Cet article a comme source d’enquête le processus de négociation et de rédaction du Protocole Bioculturel Communautaire (PBC) des paysans d’Analavory sur l’accès et le partage des avantages de l’utilisation des ressources génétiques et des connaissances traditionnelles associées. Il s’agit d’un document de 27 pages, développé dans le cadre d’un projet financé par Darwin Initiative et porté par Bioversity International (2015-2018), intitulé : « Projet de mise en œuvre mutuellement soutenue du Protocole de Nagoya et du Traité sur les plantes pour l’alimentation et l’agriculture ». Ce projet a eu comme objectif premier de mettre en place à Madagascar et au Bénin un cadre juridique assurant l’articulation des deux grands instruments juridiques qui forment le régime international de gouvernance de la biodiversité : le Traité sur les ressources phytogénétiques pour l’alimentation et l’agriculture (TIRPAA) et le Protocole de Nagoya. Le TIRPAA ne s’applique qu’aux « ressources phytogénétiques pour l’alimentation et l’agriculture » (RPGAA) et met en place une sorte de panier virtuel couvrant 64 espèces cultivées pour lesquelles les parties s’engagent à accorder un accès facilité. Quant au Protocole de Nagoya, il s’applique à tous types de ressources dont les conditions d’accès sont fixées dans un cadre bilatéral. L’instrument est surtout venu renforcer les droits des communautés locales en matière d’accès aux ressources génétiques et savoirs traditionnels qu’ils détiennent, notamment via la reconnaissance des PBC qui ont fait leur entrée à Madagascar suite à la ratification du Protocole de Nagoya ratifié par en 2014. Sortes de chartes écrites par lesquelles les communautés codifient les conditions d’accès à leurs ressources et savoirs associés, les PBC sont aussi présentés comme des outils stratégiques qui permettent de négocier localement les représentations autour de la semence et des savoirs traditionnels. C’est donc comme processus et instrument stratégique, moins comme texte, que le PBC des paysans d’Analavory est analysé. En cela, l’article appréhende le PBC d’Analavory comme « travail-frontière », c’est-à-dire comme ensemble d’« arrangements » qui visent à assurer « la création et la transformation des frontières entre différents mondes sociaux habités par des communautés d’acteurs spécifiques » (Koehrsen 2017) ; et il cherche à déterminer si ce travail-frontière a permis de concilier les représentations vernaculaires de la semence et des savoirs traditionnels et celles issues du régime international de la biodiversité. Ce que notre étude du protocole d’Analavory tend à montrer, c’est qu’il faut être attentif à la façon dont les différents acteurs – financeurs, courtiers, organisations non gouvernementales (ONG), agents de l’État – introduisent des « scripts » ou « scénarios » dans les négociations ; et surtout la façon dont certains scripts, à la fois du fait de la puissance des acteurs qui les portent et de la structure actuelle du courtage en développement qui repose sur des longues chaînes d’aide impliquant de multiples acteurs, finissent par orienter ou perturber le processus d’écriture du PBC sans permettre une conciliation des représentations des différents acteurs. L’allongement de la chaîne d’aide, est-il montré, fait intervenir une variété d’acteurs qui sont en mesure d’introduire des scripts alternatifs. La multiplication des scripts peut à son tour brouiller le travail-frontière, en favorisant aussi l’irruption de scripts cachés. Enfin, certains membres de la communauté sont mis en position d’exploiter le phénomène de brouillage, mais au risque d’un renforcement des pouvoirs d’une élite locale. Le résultat observable sur le terrain est un ensemble d’incommunicabilités et d’équivoques qui ont affecté la portée exacte du protocole et surtout l’absence d’alignement entre les représentations vernaculaires des plantes et des connaissances traditionnelles et les définitions des ressources phytogénétiques telles qu’elles sont inscrites dans le régime international d’accès et de partage des avantages.
Ny votoatin’ito fanadihadiana manaraka ito dia ny fizotrin’ny fifampiraharahana natao sy ny fomba nanoratana ny Arofenitra Iombonan’ny Tantsaha an’Analavory (Protocole Bioculturel Communautaire) izay mahakasika indrindra ireo Tari-dalana amin’ny fangalàna sy fifampizarana tombontsoa azo avy amin’ny fampiasana ireo harena voajanahary sy ireo fahalalana nentim-paharazana mifandraika aminy. Io Arofenitra io dia antontan-taratasy miisa pejy 27, izay novolavolaina nandritry ny tetikasa novatsian’i Darwin Initiative vola, nanomboka ny taona 2015 ka hatramin’ny taona 2018. Ny lohan-tenin’ilay tetikasa dia hoe : "Tetikasa mampifandray ny Fifanarahana iraisam-pirenena natao tany Nagoya mikasika ny loharano momba ny foto-tarazo (Protocole de Nagoya – tsy mbola misy dikan-teny malagasy ofisialy) sy ny Fifanarahana iraisam-pirenana mikasika ny harena momba ny foto-tarazon’ny zava-maniry ho amin’ny famatsiana sakafo sy fambolena (TIRPAA - tsy mbola misy dikan-teny malagasy ofisialy). Anisan’ny tanjona lehibe napetrak’io tetikasa io ny fametrahana eto Madagasikara sy any Benin, rafitra ara-dalàna miantoka ny fifandraisana sy ny fiaraha-mientana an’ireo fifanarahana iraisam-pirenena anankiroa ireo izay samy tafiditra ao amin’ny fifampitondrana iraisam-pirenena amin’ny fitantanana sy fiarovana ny harena voajanahary : ny TIRPAA sy ny Fifanarahana natao tany Nagoya. Ny TIRPAA dia miompana manokana amin’ireo foto-tarazo famboly sy fanao sakafo ihany, ka amin’izany dia misy « sompitra iombonana iraisam-pirenena » (Système Multilatéral na SML - tsy mbola misy dikan-teny malagasy ofisialy) izay ahitana karazan-java-maniry miisa 64 izay namoraina ny fifanankalozana azy ireo ho an’ireo firenena rehetra nanaiky nanao sonia azy. Raha ny mahakasika ny fifanarahana natao tany Nagoya kosa dia mifameno amin’ilay fifanarahana lehibe iraisam-pirenena mikasika ny karazan-java-manan’aina (Convention sur la Diversité Biologique) izay nosoniavin’i Madagasikara tamin’ny taona 1993 ary nanekeny hibaby ny andraikitra lehibe ny amin’ny tsy maintsy hisian’ny fifanekena mialoha sy fankatoavana avy amin’ny mponina ifotony fa indrindra ny fifampizarana tombon-tsoa azo avy amin’ny fampiasana ny harena voajanahary sy ny fahalalana nentim-paharazana mifandraika amin’izany izay ampiasain’ireo mponina ireo amin’ny andavan’androm-piainany. Rehefa nanao sonia ny fifanarahana natao tany Nagoya (Protocole de Nagoya) i Madagasikara tamin’ny taona 2014, dia nankatò ny hampidirana ny arofenitra iombonana ho anisan’ny fitaovana hampiasain’ny fokonolona hiarovany ny harena voajanahary sy ny fahalalana nentim-paharazana mifandraika aminy. Izy io dia antontan-tsoratra mirakitra ny fepetra apetraky ny fokonolona ho an’ireo olona ivelan’izany fokonolona izany (toy ny mpikaroka, ny mpandraharaha ara-toe-karena) ka te-hampiasa ireo harena voajanahary sy ny fahalalana nentim-paharazana mifandraika aminy. Azo faritana ihany koa ho lahatahiry mirakitra ireo fomban-drazana sy fanao ary koa ny kolon-tsaina entin’ny fokonolona mitantana ny harembakoka mifaka sy tsy mifaka, na tsy azo tsapain-tanana ananan’izy ireo (ohatra : fahaiza-manao mifaningotra amin’ny asa tanana nentim-paharazana). Fa amin’ny alalan’io arofenitra io ihany koa no hanaovan’ny fokonolona adisisika hahafahany mampahafantatra sy mampiharihary ny fananan’izy ireo zo amin’ny tany fonenany sy ny kolon-tsainy. Ka ho an’ireo olona mpanentana sy mpomba ny fametrahana ny arofenitra eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena dia manana tanjona lehibe ny arofenitra, dia ny hampiroborobo ny fomba fiasa, mampiray ny lafiny ara-kolon-tsaina sy ara-biolojika (bioculturel) ny amin’ny fiarovana ny mponina ifotony sy ny tontolo iainana. Herintaona taorian’ny nanaovan’i Madagasikara sonia an’ilay fifanarahana natao tany Nagoya, no nanomboka napetraka ny arofenitra iombonan’ny tantsahan’Analavory. Raisina ary ho toy ny fizotra sy fitaovana stratejika, fa tsy toy ny hoe antontan-tsoratra fotsiny ihany, no entina anadihandiana ny Arofenitra iombonan’ny Tantsahan’Analavory. Ka noho izany, dia adihadiana ho toy ny « asa fanelanelanana » na « travail frontière » (tsy misy dikan-teny malagasy ôfisialy) ny Arofenitra. Izany hoe andiana « fitaovana » izay mikendry ny « famoronana sy fanovana ny faritra manasaraka tontolo sôsialy samihafa izay onenan’ny vondrona mpandray anjara isan-tsokajiny manokana » (Koehrsen 2017). Ireto avy ireo mpandray anjara : ny mpitondra ny tetikasa dia ny Bioversity International, ny mpanamora dia ny Natural Justice, eo ihany koa ny ekipan’ny Ministera isan-tsokajiny fa indrindra ireo mpikambana ny kôperativa Fa.M.A. sy mponina ifotony. Hodinihina amin’ity lahatsoratra ity ary ny fomba niatrehan’ireo mpisehatra tsirairay ireo, izay samy manana ny sokajim-piaviany sy ny tontolo misy azy avy, ny fifampiraharahana rehetra natao nandritry ny fametrahana ilay arofenitra tao Analavory. Izany hoe, ny « asa fanelanelanana » natao ve nahafahana nampifanaraka marina ny fahazoan’ny mponina ifotony sy ny fanehoany ny dikan’ny fahalalana nentim-paharazana sy ny fototarazo nentim-paharazana, amin’izay mety ho dikan’izany raha ireo fifanarahana lehibe iraisam-pirenena ho fiarovana ny harena voajanahary no jerena. Asehon’ito lahatsoratra ito ary fa mila mila jerena akaiky ny fomba fampidiran’ireo mpisehatra tsirairay ireo – ny mpamatsy vola, ny mpanamora, ny fikambanana tsy miankina sy ny solon-tenam-panjakana- ny « tanjony » (« script ») tao anatin’ny fifampiraharahana. Mampisy fiantraikany be dia be amin’ny fizotry ny fifampiraharahana sy ny fanoratana ny arofenitra izany satria misy amin’ireo mpisehatra no ireo manan-kery kokoa noho ny hafa (ny mpamatsy vola ohatra), ary maika moa manampy trotraka ihany koa amin’ny fisavoritahan’ny « tanjona » ny fisian’ny mpisehatra maro izay manalava ny rojom-panampiana, manelanelana ny mpamatsy vola sy ny mponina ifotony iantefan’ny tombontsoa farany. Hita taratra tamin’ny toe-java-nisy tao Analavory ary fa ny fifandiparan’ireo « tanjona » (script) entin’ny mpisehatra izay samy manana ny azy, no anisan’ny tsy nampety ny “asa fanelanelanana” (travail frontière) natao ka nampandringa ny arofenitra napetraka. Hita amin’ny alalan’ny vokam-pikarohana fa samy mitoetra anaty tontolo sarotra nampifandraisina ny mpisehatra tsirairay : (i) ny an’ny mpitantana ny tetikasa dia ny nisian’ny fifanakalozana foto-tarazo famboly sy fanao sakafo ary ny fampiasana ilay sompitra lehibe iombonana no tena tanjony voalohany, ka nohon’ny fe-potoanan’ny tetikasa (3 taona) sy ny tetibola izay misy fetrany, dia ny nahavitana haingana ny Arofenitra no nimasoany ; (ii) ny an’ny Mpanamora kosa dia ny fiarovana ny zo, ny tombon-tsoan’ny Fokonolona sy ireo harena voajanahary ary ny fahalalana nentim-paharazana mifandraika aminy no nikelezany aina, izany tanjona izany anefa dia mila fotoana sy fifandraisana maharitra hitoeran’ny fifampitokisana eo aminy sy ny fokonolona ary amin’ireo mpisehatra hafa, (iii) ny an’ny Ministera dia ny hampiroborobo ny Fikambananan’ny Tantsaha Mpamokatra Masomboly izay hiriany ho tonga filamatra manerana ny nosy, ary (iv) ny an’ny mponina ifotony kosa, dia ny hamokarany misy hatrany mba hitsinjovany ny vody andro merika. Hita taratra amin’ny alalan’ity lahatsoratra ity ihany koa fa samy manana ny fomba fahazoany sy fanehoany ny atao hoe « foto-tarazo fanao fanafody» sy ny « foto-tarazo famboly sy fanao sakafo» ny mpisehatra tsirairay, ka etsy andaniny ny famaritana izay notsoahina avy amin’ireo fifanarahana iraisam-pirenena mahakasika ny fifampizarana tombon-tsoa, ary etsy ankilany kosa, ny fahazoan’ireo tantsaha an’ireo teny ireo sy ny niainany izany hatramin’izay.
Este artigo tem como fonte de pesquisa o processo de negociação e de redacção do Protocolo Biocultural Comunitário (PBC) dos camponeses do Analavory sobre o acesso e a partilha dos benefícios da utilização dos recursos genéticos e dos conhecimentos tradicionais associados. Trata-se de um documento de 27 páginas, desenvolvido no âmbito de um projecto financiado pela Darwin Initiative e desenvolvido pela Biodiversity International (2015-2018), intitulado: «Projecto de aplicação mutuamente apoiado do Protocolo de Nagoia e do Tratado sobre as Plantas para a Alimentação e a Agricultura». Este projecto teve como objectivo principal criar em Madagáscar e no Benim um quadro jurídico que assegure a articulação dos dois grandes instrumentos jurídicos que formam o regime internacional de governação da biodiversidade: Tratado sobre os Recursos Fitogenéticos para a Alimentação e a Agricultura (TIRPAA) e Protocolo de Nagoia. A TIRPAA aplica-se apenas aos «recursos fitogenéticos para a alimentação e a agricultura» (RPGAA) e cria uma espécie de cabaz virtual que abrange 64 espécies cultivadas para as quais as partes se comprometem a conceder um acesso facilitado. O Protocolo de Nagoia aplica-se a todos os tipos de recursos cujas condições de acesso são estabelecidas bilateralmente. O instrumento veio sobretudo reforçar os direitos das comunidades locais em matéria de acesso aos recursos genéticos e aos conhecimentos tradicionais que possuem, nomeadamente através do reconhecimento dos PBC que entraram em Madagáscar na sequência da ratificação do Protocolo de Nagoia em 2014. Os PBC são uma espécie de estatuto escrito em que as comunidades codificam as condições de acesso aos seus recursos e conhecimentos associados, sendo também apresentados como instrumentos estratégicos que permitem negociar localmente as representações em torno das sementes e dos saberes tradicionais. É, portanto, como processo e instrumento estratégico, e não tanto como texto, que o PBC dos camponeses de Analavory é analisado. Nesse aspecto o artigo entende o PBC de Analavory como «trabalho-fronteira», isto é, como conjunto de «disposições» visando a assegurar «a criação e a transformação das fronteiras entre diferentes mundos sociais habitados por comunidades de actores específicas.» (Koehrsen 2017) ; e procurando determinar se esse trabalho-fronteira terá permitido conciliar as representações vernaculares da semente e dos saberes tradicionais com as que decorrem do regime internacional da biodiversidade. O que o nosso estudo do Protocolo do Analavory procura mostrar é que há que estar atento à forma como os diferentes actores - financiadores, corretores, organizações não- governamentais (ONG), agentes do Estado – introduzem «scripts» ou «cenários» nas negociações; e, sobretudo, o modo como certos documentos, quer pelo poder dos actores que os apresentam, quer pela estrutura actual da corretagem em desenvolvimento, assente em extensas cadeias de ajuda envolvendo múltiplos actores, acabam por orientar ou perturbar o processo de escrita do PBC sem permitir uma conciliação das representações dos diferentes actores. Mostra-se que a extensão da cadeia de ajuda envolve uma variedade de actores com capacidade para introduzir scripts alternativos. A multiplicação dos scripts pode, por sua vez, turvar o trabalho-fronteira, favorecendo também a irrupção de scripts escondidos. Por último, alguns membros da comunidade estão em condições de explorar o fenómeno da interferência, embora correndo o risco de reforçar os poderes de uma elite local. O resultado observável no terreno é a existência de um conjunto de faltas de comunicação e de equívocos que afectaram o alcance exacto do protocolo e, sobretudo, a ausência de alinhamento entre as representações vernáculas das plantas e dos conhecimentos tradicionais e as definições dos recursos fitogenéticos inscritos no regime internacional de acesso e de partilha de benefícios.
Fichier principal
Vignette du fichier
SOURCES_04_04-F-GIRARD-M-RAKONTONDRABE-Jeux_de_scripts.pdf (2.6 Mo) Télécharger le fichier
Origine : Accord explicite pour ce dépôt

Dates et versions

halshs-03676301 , version 1 (18-07-2022)

Licence

Paternité - Partage selon les Conditions Initiales

Identifiants

  • HAL Id : halshs-03676301 , version 1

Citer

Manohisoa Rakotondrabe, Fabien Girard. Protocoles bioculturels communautaires et travail-frontière : jeux de scripts autour des ressources génétiques à Madagascar. Sources. Material & Fieldwork in African Studies, 2022, Knowing Nature | Savoirs environnementaux, 4, pp.69-124. ⟨halshs-03676301⟩
132 Consultations
99 Téléchargements

Partager

Gmail Facebook X LinkedIn More